به بهانه برپایی نمایشگاه کتاب
امروزه حتی در پرتو گسترش روزمره فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی، توسعه فرهنگی هر کشوری در گروی اهمیت دادن به کتاب و افزایش نرخ سرانه کتابخوانی است؛ به طوری که با وجود گسترش نفوذ و اثرگذاری فناوری های نوین ارتباطی، کتاب هنوز هم، جایگاه مهمی در سبد فرهنگی جوامع ایفا می¬کند؛ از این روست که جوامع پیشرفته شتابنده به سوی جامعه اطلاعاتی، سرانه مطالعه بالاتری را به خود اختصاص داده اند. برای نمونه کشورهایی چون ژاپن، انگلستان و ایالات متحده آمریکا به ترتیب ۹۰، ۵۵ و ۲۰ دقیقه از شبانه روز خود را به مطالعه اختصاص می¬دهند و این داده ها نشان می¬دهد که کتابخوانی، یک ویژگی ممتاز فرهنگی و به عبارت دیگر ویژگی رفتاری مردم این کشورهاست (شرا،۱۳۸۲، نقل به مضمون). كل نظام اجتماعي را يك فرهنگ فرايندي می¬داند كه دغدغة اصلي آن به اطلاعات و دانش معطوف است و حتي مناسب‌ترين تصميم‌هاي سياسي در پرتو آن نوع از صورت ذهني از جهان شكل مي‌گيرد كه شخص تصميم‌گيرنده در ذهن خود دارد. به این ترتیب جامعه¬ای که عادت به کتابخوانی در آن نهادینه نشده، نمی تواند دانش درستی از وضع موجود داشته باشد و تصمیم های درستی بگیرد. به همین دلیل، اهمیت دستیابی به اطلاعات هر چه دقیق¬تر در جوامع پیشرفته به حدی است که یکی از اجزاء اصلی توسعه پایدار را می¬سازد. درواقع، یکی از الزامات توسعه پایدار در عصر انفجار اطلاعات شبکه ای هم، وجود نظامی کارآمد برای فراهم ساختن اطلاعات لازم در هر یک از حوزه¬های سیاسی، اقتصادی، تولیدی، فرهنگی و غیره است. اما کارآمدی این نظام اطلاعاتی نیازمند ارتباط مدام و تکامل یابنده زنجیره "کتاب، کتابخانه و کتابخوانی" است تا در سایه آن نویسندگان، ناشران، کتابخانه ها و خوانندگان، نقش خود را به درستی انجام دهند. از این رو، ملاحظه می شود که رفتار کتابخوانی، درواقع یک رفتار استراتژیک است که حیات جوامع به آن وابسته است( اجاق، ۱۳۹۳). متاسفانه با گسترش چشمگیر فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی هر زمان و دوره ای شاهد کاهش سرانه مطالعاتی کتاب در جوامع در حال توسعه ای چون ایران بویژه در میان کودکان و نوجوانان هستیم. اینترنت و قابلیت ها و امکانات نرم افزاری جدید آن بویژه در سال های اخیر فراگیر شدن شبکه های اجتماعی همچون فیس بوک، تلگرام و …. ذائقه بسیاری از کاربران ایرانی را تغییر داده و آنان را به ریزه خوانی و پراکنده خوانی سطحی و نامنسجم در گروه و کانال های مختلف سوق داده است؛ تا جایی که این نگرانی در مسئولان و متولیان فرهنگ به این سئوال ختم شده که آیا در سبد فرهنگی خانواده ها در سال های آتی کتاب جایگاهی خواهد داشت! از این رو فرهنگ دوستان و متولیان امور فرهنگی در سالیان اخیر به طور جدی در اندیشه یافتن راه های ترغیب بخشِ و تشویقی نسل نو- که بخش زیادی از اوقات خود را در فضای مجازی صرف می کنند- به سوی این یار قدمی و مهربان چاره جویی می کنند تا در زمینه چگونگی هدایت بخشی و نهادینه کردن هر چه مطلوب تر فرهنگ کتابخوانی در اقشار مختلف جامعه، بویژه کودکان و نوجوانان به وظیفه و رسالت خود عمل کرده باشند. در سال های اخیر مطالعات گسترده ای برای ترغیب مردم بویژه کودکان و نوجوانان در کشور انجام شده است. با نظر به برخی از گزارش های علمی منتشره و گردآوری تجربیات کارشناسان و صاحب نظران حوزه فرهنگ و تاملاتی چند، برخی از مهم ترین پیشنهاداتی که متعاقب برنامه ریزی و مشارکت نهاد های مسئول قابلیت تحقق دارد در ادامه ارائه می شود. پیشنهاداتی برای ترویج فرهنگ کتابخوانی به مسئولان فرهنگی کشور بر اساس نظریه یادگیری اجتماعی"باندورا"، کتابخوانی نیز مانند سایر رفتارهای اجتماعی معلول یادگیری و تجربه بوده و افراد، کتابخوانی را از طریق نهادهای جامعه پذیری مانند خانواده، مدرسه، گروه همآل، و رسانه های گروهی آموخته و تجربه می کنند؛ لذا ترویج فرهنگ کتابخوانی باید از دوران کودکی و از طریق مهم ترین نهاد جامعه پذیری آغاز شود و باید کودک، کتابخوانی را در فرآیند جامعه پذیری اولیه از والدین خود بیاموزد و در زندگی روزمره بکار بندد. در مراحل بعد، سایر نهادهای جامعه پذیری مانند مدرسه، گروه همآل و رسانه های گروهی نیز باید در جهت تقویت رفتار کتابخوانی عمل کنند تا فرهنگ کتابخوانی در فرد نهادینه گردد. بدین ترتیب فرهنگ کتابخوانی باید از دوران کودکی و در خانواده و در روند جامعه پذیری اولیه آغاز شده و در مراحل بعدی زندگی کودک، در مدرسه، گروه همسآلان و از طریق رسانه های گروهی تقویت شود. همچنین فرهنگ کتابخوانی را از طریق "جامعه پذیری ثانویه" می توان در بین بزرگسالان ایجاد و تقویت کرد. در این خصوص، نظریات مربوطه به تقویت رفتار، از جمله تئوری "مبادله اجتماعی" «جرج هومنز» می تواند مورد استفاده قرار گیرد. بر اساس اصل اول تئوری مبادله اجتماعی هومنز، هر اندازه رفتاری بیشتر تقویت شود احتمال تکرار آن عمل افزایش خواهد یافت( صفا بخش، ۱۳۹۳). بنابراین برای ترویج فرهنگ کتابخوانی در کشور بویژه در نزد کودکان و نوجوانان در دو زمینه کلی می توان برنامه ریزی و سپس اقدام کرد: -زمینه اول برنامه ریزی پایه و بنیادی است. در این خصوص باید از نهاد خانواده و مدرسه روی فکرکودکان کارکرد تا کتابخوانی تبدیل به یک نگرش روشن و شفاف بشود و سپس به صورت رفتار و در ادامه به شکل عادت در بیاید. – برنامه ریزی برای اقدام های عملیاتی که می تواند دارای برد کوتاه مدت باشد و یا زمینه ساز گرایش به کتابخوانی به عنوان یک عمل شایسته شود. برای این منظور کارهای ترویجی متنوعی صورت می گیرد و عمده برنامه های ترویجی هم مربوط به این زمینه یا بخش است؛ لذا در ادامه به برخی از پیشنهادات ترغیب گر و ترویجی کتابخوانی که در زمان کوتاهی قابلیت نهادینه شدن دارد اشاره می گردد. •درگیر کردن خانواده ها با موضوع کتابخوانی. مثل هر رویه تربیتی دیگر، چنانچه کتابخوانی از خانواده آغاز شود می تواند اثر ماندگار و مطلوبی داشته باشد. طرح عضویت خانوادگی درکتابخانه ها را می توان بدین شکل اجرا کرد. •
شناخت علایق فردی نوجوانان در هر جامعه به انحای گوناگون بویژه با بهره گیری از شبکه های اجتماعی، معرفی یا در اختیار گذاشتن کتاب هایی با حجم کم(همچون کتاب های جیبی یا کتاب های الکترونیکی) و نیز دارای متون روان و جذاب از طریق نهاد های فرهنگی و تولید کنندگان محتوا؛ • اهدای کتاب های مناسب به اقشار اجتماعی در مناسبت ها و از طریق مراکز از پیش طراحی شده با همکاری نهادهای مردمی؛ •دسترس پذیر کردن منابع مطالعاتی از جمله کتاب از طریق بهره گیری از فضاهای عمومی، خواندن بخش هایی از آثار برتر از طریق رسانه های همگانی بویژه رادیو و معرفی کتاب های خواندنی از طریق فضای مجازی و گروه های شبکه ای؛ • ایجاد تسهیلات دسترسی رایگان به کتاب های الکترونیکی متنی و صوتی و گسترش کتابخانه های الکترونیکی؛ • اهدای کتاب¬های برتر به شرکت کنندگان در همایش ها و جشنواره های فرهنگی؛ • برگزاری مسابقات کتابخوانی در نهادها و مراکز آموزشی پایه و سازمانی با اهدای جوائز ارزشمند؛ • فرهنگ سازی از طریق برنامه های کودکان و ساخت فیلم و سریال هایی که به طور غیر مستقیم به موضوع کتاب می پردازد؛ • بهره گیری از نقش گروه های مرجع بویژه هنرمندان و چهره های محبوب و دعوت از آنان برای معرفی کتاب (خواندن بخش هایی از آن در برنامه های پر بیننده)؛ •حمایت و تقدیر از پدید آورندگان اثر و افراد صاحب قلم و ارائه تسهیلاتی به آنان از جمله خدمات درمانی و رفاهی، بیمه بازنشستگی، وام و… ؛ • ایجاد و یا اختصاص فضاهای مطلوب و با نشاط برای مطالعه علاقمندان به کتابخوانی در محیط های آموزشی و بویژه عمومی همچون ترمینال های مسافر بری؛ • گنجاندن واحد درسی کتابخوانی در دوره های ابتدایی با تاکید بر آموزش شیوه های تند خوانی و خلاصه نویسی و اهمیت بیشتر قائل شدن برای آن پیش از درس انشاء ؛ •در دسترس قرار دادن و اختصاص سوبسید به کتاب های کودکان و نوجوانان؛ •در دسترس قرار دادن کتاب های جیبی و الکترونیکی در وسائط نقلیه شهری و بین شهری و گنجانده آنها در بسته های فرهنگی قابل ارائه در جشن ها و مناسبت ها؛ •ایجاد و گسترش کتابخانه های سیار در پارک ها و میادین و مراکز اجتماع و استقرار واحدهایی در مناطق محروم؛ • برپایی نمایشگاه های دائمی کتاب با ارائه تخفیف های ویژه یا اهدای بن کتاب به نهاد ها و مراکز آموزشی، مربیان پرورشی و پدید آورندگان آثار؛ • تهیه و اهدای سبدهای فرهنگی حاوی کتاب های کمک آموزشی و عمومی به دانش آموزان مدارس؛ •مطالعه سیاست های کتابخوانی تشویقی در کشور های دیگر و بازنگری و اجرای آنها با توجه به ملاحظات فرهنگی جامعه؛ •اختصاص بخشی از یارانه نقدی به بن های خرید کتاب؛ •ایجاد شبکه رادیو و تلویزیونی با محوریت کتاب و کتابخوانی به منظور معرفی مرتب آثار مکتوب با گزیش و خوانش بخش هایی از آنها؛ • سرمایه گذاری، تولید و توزیع گسترده نرم افزارهای صوتی(گویا) کتاب با بهره گیری از بخش خصوص و افراد مشهور و خوش صدا؛ • نکوداشت گسترده روز کتاب در محافل عمومی و معرفی کتابخوانان برتر؛ •کاهش محدودیت های نابجا در صدور مجوز نشر منابع؛ •ترویج فرهنگ نقد و بررسی آثار مکتوب در سطوح مختلف؛ •اهتمام صدا و سیما و نهادهای فرهنگی و آموزشی کشور به اختصاص اوقات بیشتری به موضوع کتاب و کتابخوانی؛ •استفاده از ظرفیت هنرهای نمایشی بویژه کارتن و انیمیشن برای کودکان؛ • تولید میان برنامه هایی با حضور نویسنده و چهره های محبوب و خواندن بخش هایی از کتاب های منتخب (ترجیحا به همراه پخش تصاویری مرتبط با موضوع)؛ کلام آخر چند روزی است بیست و نهمین نمایشگاه کتاب تهران به عنوان بزرگترین رویداد فرهنگی کشور در فضای جدیدی در حاشیه شهر تهران بر پاست و علی رغم برخی مشکلات و محدودیت هایی چون دسترسی و …..در پی تحریک ذائقه کتاب دوستان و ترغیب هر چه بیشتر آنان به خرید تازه های انتشار و منابع مرجع و خواندنی دیگر است. از میان پیشنهادات یاد شده به نظر می رسد که در کنار برپایی نمایشگاه های سالیانه ای از این نوع در تهران و شهرستان ها، اختصاص فضای نمایشگاهی ویژه ای با عنوان شهر کتاب می تواند بارقه امیدی در اذهان کتاب دوستان ایحاد نماید؛ فضایی که امکان دسترسی گسترده به منابع و آثار مکتوب در هر زمانی فراهم شود. امید است که این اقدام ارزشمند شهرداری و حمایت شورای شهر تهران از پیشنهاد سودمندی که مسئولان امر خیلی زود به اهمیت آن پی بردند، امید است متولیان امر با اتخاذ تدابیر مناسب دیگری از جمله ایجاد مراکز علمی و فرهنگی و حتی تفریحی متناسب و همگون با فضای نمایشگاه و نیز اقداماتی چون برگزاری نشست های نقد و بررسی آثار مولفان، رونمایی از کتاب، برپایی کارگاه های تخصصی نویسندگی و تولید محتوای ادبی و علمی، زمینه مطلوب تری را برای جذب حداکثری دوستداران کتاب فراهم نمایند که در غیر این صورت، این فضای نمایشگاهی نیز به بهانه تامین هزینه های نگهداری و توسعه از کاربری اولیه خود خارج شده و به محلی پر متقاضی برای نمایشگاه های مختلف تجاری و صنعتی و ….. تغییر کاربری خواهد داد. با آرزوی اینکه در آینده نزدیک در هر شهری، شاهد برپایی و افتتاح مکانی برای نمایشگاه های دائمی کالاهای فرهنگی چون یار مهربان همه، کتاب باشیم.
]محمد مهدی فتوره چی
دکترای ارتباطات و اطلاعات، پژوهشگر اجتماعی و مدیر بخش رسانه وفرهنگ موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران